بعد از نمازها؛ تعقیبات یا دست دادن با دیگران؟!
بعد از اتمام نمازهای واجب کدامیک در شرع مقدس سفارش شده؟ خواندن تعقیبات یا مصافحه با دیگران(دست دادن)؟
کلمه “مصافحه” در لغت به معنی دست دادن است.
کلمه “تعقیب” تعقیب در لغت به معنای دنبال کردن و به دنبال آوردن ِ بدون فاصله است و تعقیب نماز به معنای نشستن بعد از نماز جهت خواندن تسبیحات خانم فاطمه زهرا سلام الله علیها، دعا، قرآن یا اذکار وارده است.
تعقیب نماز، از مستحباتی است که اسلام به آن تاکید کرده است. قرآن می‌فرماید: “فَإِذَا فَرَغْت‌َ فَانصَب‌ْ وَ إِلَی‌َ رَبِّکَ فَارْغَب; (انشراح، 7 ـ 8) پس هنگامی که از کار مهمی فارغ شدی، به کار و طاعت دیگر بپرداز و به سوی پروردگارت با اشتیاق روی آور”. از حضرت باقرالعلوم علیه السلام در تفسیر این آیه، چنین نقل شده است : “هنگامی که از نماز، فراغت یافتی، در همان حال که نشسته‌ای، به دعا بپرداز و از خداوند هر چه از دنیا و آخرت می‌خواهی، تمنا کن و هنگامی که از دعا فارغ شدی، به سوی خداوند متعال توجه کن”.(البرهان، سید هاشم بحرانی، ج 5، ص 690)
وقتی که در آیات قرآن و احادیث جستجو میکنیم به این جمع بندی میرسیم که در خصوص دست دادن با مأمومین بعد از نماز، دلیلى بر استحباب آن نداریم و اصلاً بر آن سفارشی نشده است .
البته به طور کلى مصافحه با برادران مۆمن، در هر زمان و مکان امرى مستحب است؛ و در روایات اسلامى، فصلى درباره مصافحه وجود دارد؛ از جمله: در یکى از این روایات آمده است: وقتى دو مۆمن با هم مصافحه مى کنند، هم چنان که در فصل خزان برگ از درختان مى ریزد، گناهان آنها مى ریزد .« بحارالانوار، ج 46، ص 302»
لکن با این همه روایات وارده نسبت به اهمیت خواندن تعقیبات بعد از نماز، به نظر می رسد اقدام به دست دادن یا گفتن تقبل الله و … بعد از نماز قبل از خواندن تعقیبات نماز، کاری عبث و چه بسا موجب تضییع تعقیبات و نقصان در نماز باشد، چرا که همانطور که مستحضرید علمای بزرگوار شیعه می فرمایند: تعقیباتی متمّم و مکمّل نماز هست و آن آثار بزرگ را دارد که فوراً بعد از سلام نماز، بدون روی برگرداندن از قبله و یا صحبت با دیگران گفته می شود .
ضمناً خوب است بدانیم از جمله ایراداتی که اهل سنت از ما می گیرند همین مصافحه بعد از نماز است و به اشتباه ، تشیع را متهم به آوردن بدعت در دین می کنند.
و اما بهترین تعقیبات چیست؟
محقق عالیقدر حضرت آیت الله فاطمی نیا می فرمایند: بعد از بررسی روایات متعدد ، به این جمع بندی رسیدم که بهترین تعقیبات، تسبیحات حضرت زهرا سلام الله علیها است بدین گونه که بعد از اتمام نماز بلافاصله به ترتیب سه بار ” الله اکبر ” گفته شود، بعد آیه شریفه ” ان الله و ملائکته یصلون على النبى یا ایها الذین آمنوا صلوا علیه و سلموا تسلیما “ و بعد سه بار گفته شود “ الّلهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد و ذُرِیَّتِه” و بعد تسبیحات حضرت زهرا سلام الله علیها بگوید که این بهترین و کاملترین نوع تعقیبات نماز محسوب می گردد .
سجده شکر بعد از نماز را فراموش نکنیم
یکی از سنت‌های تأکید شده؛ انجام سجده شکر بعد از نماز است. در ذیل به مواردی مرتبط با سجده شکر اشاره میکنیم:
الف. اهمیت سجده شکر: امام صادق(علیه السلام) در این‌باره به یکی از اصحاب خود می‌فرماید: «سجده شکر -بعد از هر نماز- بر ]تو و[ هر مسلمانى لازم است (تأکیدی برای استحباب سجده شکر) و به وسیله آن، ارزش نمازت را بالا می‌برى و خداوند را از خودت راضى می‌کنى و ملائکه را متعجّب می‌سازى. وقتى که بنده نماز خواند؛ و سپس سجده شکر نمود، خداوند حجاب میان آن بنده و ملائکه را از میان برمی‌دارد و بعد هم می‌فرماید: اى ملائکه من! به این بنده‌ام نگاه کنید که واجب خود را ادا کرد و عهد خود را با من تمام نمود و بعد هم در مقابل آن نعمت‌هایى که به وى داده بودم برایم شکر نمود. پس پاداش او نزد من چیست؟ ملائکه می‌گویند: خدایا! پاداش او بهشت است. باز خداوند می‌فرماید: بعد از بهشت چیست؟ ملائکه می‌گویند: خدایا! کفایت کردن همه امور او. باز هم خداوند می‌فرماید: بعد از آن چیست؟ باز ملائکه خیرى را پیشنهاد می‌کنند و این عمل تکرار می‌شود تا همه چیزها را ملائکه می‌گویند. باز هم خداوند می‌فرماید: بعد از آنها چیست؟ ملائکه می‌گویند: خدایا! ما دیگر نمی‌دانیم. خداوند می‌فرماید: من از او تشکر می‌کنم همان طورى که او از من تشکر کرد. و با فضل خودم به وى رو می‌آورم و رحمتم را به وى نشان می‌دهم».[ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، ج 1، ص 333، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ دوم، 1413ق]
ب. علت و چرایی سجده شکر:
امام رضا(علیه السلام)، فرمود: «سجده بعد از نماز فریضه؛ به خاطر تشکّر نمودن بنده از خداوند متعال است، که او را بر انجام واجباتش موفّق ساخت و کمترین عبارتى که در آن می‌توان گفت؛ آن است که سه مرتبه بگوید: شُکْراً لِلَّهِ». از آن حضرت پرسیده شد: معنای «شکراً لله» چیست؟ امام(علیه السلام) فرمود: «یعنی سجده من برای خداوند؛ بدین خاطر است که مرا موفق به انجام فرائض و واجباتش کرده. پس شکر، باعث ازدیاد می‌شود و اگر نقصی در نماز باشد؛ با این سجده جبران می‌شود».[ شیخ صدوق، علل الشرائع، ج 2 ، ص 360، کتاب فروشی داوری، قم، چاپ اول، 1385ش]
ج. اذکار سجده شکر: اذکار مختلفی برای سجده شکر در روایات نقل شده است، اگر چه اصل سجده شکر همان طور که گفته شد، گذاشتن پیشانی بر زمین، و به قصد شکر خداوند است.
1. سلیمان بن حفص مروزی نقل می‌کند که امام رضا(علیه السلام) برایش نامه نوشتند و در آن فرمود: «در سجده شکر صد مرتبه «شکراً شکراً» یا «عفواً عفواً» بگو».[ من لا یحضره الفقیه، ج 1، ص 332]
2. امام صادق(علیه السلام) می‌فرماید: «نمازگزار بعد از نمازهای واجب؛ به جهت شکر خداوند و سپاس‌گذاری از او برای توفیقی که در ادای واجباتش به او عنایت فرموده، سجده می‌کند و کمترین چیزی که می‌گوید؛ سه بار ذکر "شکراً لِلّه" است».[ همان، ص 333]
البته اذکار دیگری نیز بیان شده است که به جهت طولانی بودن آنها، می‌توان به کتاب‌های ادعیه مراجعه کرد.
د. کیفیت سجده شکر: یحیی بن عبد الرحمان بن خاقان می‌گوید: «امام هادی(علیه السلام) را دیدم که سجده شکر بجا آورد و ساعد خود را بر زمین گذاشته و سینه‌اش را بر خاک نهاد(نزدیک زمین کرد)».[ تهذیب الأحکام، ج 2، ص 85]
هـ. حکم سجده شکر: به خاطر وجود همین روایات است که در فقه شیعه، انجام سجده شکر مستحب است. شیخ طوسی(ره) در این‌باره می‌گوید: «استحباب سجده شکر، در چند جا است: اول آن‌که: هرگاه نعمتی به بنده برسد. دوم: هرگاه بلا و گرفتاری از شخص رفع شود. سوم: بعد از نماز».[ شیخ طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، محقق و مصحح: خراسانی، علی، شهرستانی، سید جواد، طه نجف، مهدی، عراقی، مجتبی، ج 1، ص 434، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ اول، 1407ق.]
در فتاوای مراجع معظم تقلید نیز این‌گونه وارد شده است:
مستحب است بعد از نماز، سجده شکر نماید و همین قدر که پیشانى را به قصد شُکر، بر زمین بگذارد کافى است، ولى بهتر است صد مرتبه یا سه مرتبه یا یک مرتبه، «شُکْراً للّٰهِ» یا «شُکْراً شکراً» یا «عَفْواً» بگوید، و نیز مستحب است هر وقت نعمتى به انسان می‌رسد یا بلایى از او دور می‌شود سجده شکر بجا آورد.[ امام خمینی، توضیح المسائل (محشّی)، گردآورنده: بنی‌هاشمی خمینی، سید محمدحسین، ج 1، ص 607، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ هشتم، 1424ق.]
در سجده شکر؛ احتیاط آن است که مواضع هفت‌گانه بر زمین قرار بگیرد، و پیشانى بر چیزى که سجده بر آن صحیح است، نهاده شود، و شرط سجده بر غیر پوشیدنى یا خوردنى؛ خالى از قوّت نیست؛ همان طورى که حکم در سجده واجب قرآن؛ همین است. در سجده شکر، مستحب است: بازوها را روى زمین پهن کند و قسمت بالاى سینه، و سینه و شکم را به زمین چسباند.[ امام خمینی، سید روح اللّه، تحریر الوسیلة، مترجم: اسلامی، علی، ج 1، ص 323، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ بیست و یکم، 1425ق]
شایان ذکر است؛ در روایات و فتاوای مراجع عظام تقلید، آنچه بدان اشاره شده است، انجام سجده شکر بعد از نماز است؛ ولی فوریت آن اثبات نشده است. [مجلسی، محمد باقر، بیست و پنج رساله فارسی، محقق و مصحح: رجائی، سید مهدی، ص 270، انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، قم، چاپ اول، 1412ق.]
و. خصوصیت سجده شکر؛ بعد از برخی نمازهای واجب
اگر چه سجده بعد از نمازهای واجب در روایات آمده است، ولی انجام آن بعد از برخی نمازهای واجب؛ تأکید بیشتری شده است. یکی از اصحاب امام کاظم(علیه السلام) می‌گوید: دیدم؛ امام(علیه السلام) بعد از نماز سه رکعتی(نماز مغرب) خود؛ سجده کردند، به ایشان عرض کردم بعد از نماز مغرب سجده کردید؟ فرمود: «مرا این‌گونه دیدی؟» گفتم: بله. فرمود: «این سجده(بعد از نماز مغرب) را ترک نکن؛ زیرا دعا در آن مستجاب است».[ من لا یحضره الفقیه، ج1، ص331]
